تاملی در هدر رفت آب سد دز و بحران کم آبی در فلات مرکزی ایران
علی‌اكبر پوری‌رحيم - امير رايين‌خواه
ایران کشوری با اقلیم عمدتا گرم و خشک است و با توجه به تغییرات آب و هوایی در چند دهه اخیر و کاهش عمومی سطح بارندگی، ایران از جمله کشور‌هایی است که در معرض خشکسالی و کمبود فیزیکی منابع آبی قرار دارد. سازمان هواشناسی، شرکت مدیریت منابع آب ایران و وزارت نیرو با ارائه آمار‌های مختلف به کاهش تقریبا ۳۰ درصدی بارندگی‌ها نسبت به میانگین بلند مدت در کل کشور و خالی بودن حدود ۵۰ درصد از ظرفیت مخازن آب سدهای کشور اشاره کرده‌اند [۱.۲.۳].
این مساله در نواحی جنوب شرق کشور و فلات مرکزی ایران با شدت بیشتری مشاهده می‌شود. برای مثال سد زاینده‌رود اصفهان با دارا بودن مخزنی با ظرفیت ۱.۱ میلیارد به عنوان یکی از بزرگترین سدهای فلات مرکزی ایران، در حال حاضر کمتر ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب ذخیره شده دارد [۴]. این کاهش شدید میزان آب، زنگ خطر جدی در زمینه تامین آب برای شهر اصفهان با جمعیت تقریبا ۴ میلیون نفر و شهر‌های بزرگ دیگری از جمله یزد، کرمان و کاشان است که تمام یا بخشی از آب شرب آن‌ها از مخزن این سد تامین می‌شود.
اما در این بین یکی از مهمترین وقایع و پدیده‌های جوی سال ۱۳۹۷، بارش ناگهانی مقادیر زیاد نزولات آسمانی در مناطق مختلف استان خوزستان بود که منجر به پر شدن و سر ریز شدن سد دز برای دومین بار در سه سال اخیر شد. به گفته جناب آقای مهندس رئوفی، مدیرعامل محترم سد و نیروگاه دز، بارش‌های صورت گرفته در دی و بهمن ماه سال جاری در حدود ۳.۳ میلیارد متر کعب آورد برای مخزن سد دز داشته و ارتفاع آب در مخزن این سد ۳۷ متر افزایش داشته است [۵].
در پی این اتفاق به منظور جلوگیری از آسیب دیدن بدنه و تاسیسات سد، آزادسازی برنامهریزی شده آب با دبی بین ۷۰۰ تا ۱۱۰۰ متر مکعب در ثانیه در یک بازه زمانی تقریبا دو هفته‌ای در زمان اوج این بارش‌ها (هفته آخر دیماه و هفته اول بهمن ۱۳۹۷) صورت گرفت [۵].
با یک محاسبه ساده می‌توان به این نتیجه رسید که در طول این بازه زمانی کوتاه بیش از یک میلیارد متر مکعب آب شیرین از دریچه‌های سد دز تخلیه شده است [۶]. این حجم آب برابر با مصرف یکسال آب شرب ابرشهر تهران [۷]و یا برابر با حجم کل مخزن بزرگترین سد فلات مرکزی ایران یعنی سد زاینده رود اصفهان می‌باشد.
موضوع بحران آب در فلات مرکزی ایران سابقه طولانی در کشور دارد و طرح‌های مختلفی از جمله انتقال آب شور از دریای خزر و یا خلیج فارس به فلات مرکزی و شیرین سازی آن مورد بررسی قرار گرفته‌اند. اما در اینجا یک سوال مهم و اساسی مطرح می‌شود که «آیا امکان انتقال آب مازاد از مناطق سیلابی زاگرس به فلات مرکزی کشور وجود دارد؟»
این سوال به انتقال آب شیرینی اشاره دارد که اضافه بر ظرفیت مخازن آب این سد‌ها و به صورت مازاد در حوزه آبگیر آن‌ها ایجاد می‌شود. آب شیرینی که می‌تواند قبل از ریخته شدن به خلیج فارس، به فلات مرکزی انتقال داده شده و مشکل کمبود آب در این نواحی را حل کند.
یکی از مهمترین طرح‌های بررسی شده در زمینه انتقال آب شیرین به فلات مرکزی ایران طرح تونل و سد بهشت آباد می‌باشد. این طرح شامل تونلی به قطر شش متر و به طول ۶۵ کیلومتر و یک سد مخزنی با حجم ۱.۸ میلیارد متر مکعب می‌باشد که در ابتدا قرار بود حجمی نزدیک به یک میلیارد متر مکعب آب را در سال از منطقه زاگرس به فلات مرکزی ایران انتقال دهد [۸]. حجم انتقال آب در این طرح پس از اصلاحات صورت گرفته تقریبا به ۶۰۰ میلیون متر مکعب در سال کاهش یافت، اما متاسفانه به دلیل بوجود آمدن جو منفی سیاسی پیرامون آن، این طرح هرگز به مرحله اجرایی نرسید.
مساله کم آبی در فلات مرکزی ایران روز به روز جدی‌تر از گذشته می‌شود و دسترسی شهروندان این مناطق به آب شرب نیز در آینده نزدیک با محدودیت مواجه خواهد شد. آب‌رسانی و سیراب کردن تشنگان از بالاترین تقرب‌ها و شایسته‌ترین اعمال است. امام صادق (ع) در این باره می‌فرمایند: «هر کس در جایی که آب یافت نشود به مردم آب برساند، همانند کسی است که انسانی را زنده کرده و هرکس انسانی را زنده کند، همانند کسی است که همه مردم را زنده کرده است.»
در پایان باید اشاره کرد که تامین آب مورد نیاز برای شهروندان ساکن در این نواحی نیازمند رویکردی فرامنطقه‌ای و ملی و به دور از اختلافات سیاسی و استانی در زمینه مدیریت منابع آب می‌باشد. شهروندان شهر‌های فلات مرکزی از جمله کرمان، یزد و اصفهان در طول هشت سال جنگ تحمیلی به خوبی این رویکرد ملی را به منصه ظهور در آوردند و خالصانه در میدان‌های جنگ خون خود را در این مسیر فدا کردند. در زمان حال نیز که مشکل آب در این نواحی در حال افزایش است، حل مساله نیازمند عزم و همت ملی و اقدامی همه جانبه خواهد بود.
مراجع مورد استفاده:
۱- مصاحبه با صادق ضیاییان، رئیس مرکز خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور - خبرگزاری ایسنا – ۱۳۹۷/۰۳/۰۴ – لینک خبر:
https://www.isna.ir/news/97030201223/کاهش-۲۹-درصدی-بارش-در-کشور
۲- مصاحبه با محمد حاج رسولیها، مدیرعامل شرکت منابع آب ایران – خبرگزاری فارس –۱۳۹۷/۱۱/۱۰ – لینک خبر:
https://www.farsnews.com/news/13971110000902/54-درصد-حجم-مخازن-سدهای-کشور-پر-است-بهره%E2%80%8Cبرداری-از-2-سد-تا-پایان
۳- گزارش پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو (پاون) از وضعیت مخازن سدهای کشور- باشگاه خبرنگاران جوان – ۱۳۹۷/۰۷/۱۲ – لینک خبر:
https://www.yjc.ir/fa/news/6749094/%DB%B9%DB%B6-%D8%B3%D8%AF-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%DA%A9%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D8%B2-%DB%B4%DB%B0-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF-%D8%B0%D8%AE%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D8%A2%D8%A8-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF
۴- مصاحبه با حسن ساسانی، معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقهای اصفهان- خبرگزاری ایرنا – ۱۳۹۷/۱۰/۲۵ – لینک خبر:
http://www.irna.ir/esfahan/fa/News/83172182
۵- مصاحبه با سعید رئوفی نسب، مدیرعامل سد و نیروگاه دز- خبرگزاری صدا و سیما و کانال شبکه خبر – ۱۳۹۷/۱۰/۲۷ و ۱۳۹۷/۱۱/۰۸ – لینک ها:
https://www.aparat.com/v/ilEtq
https://www.aparat.com/v/KOWnG
https://www.aparat.com/v/8Ve67
۶- محاسبه حجم آب هدر رفته:
۱/۰۸۸/۶۴۰/۰۰۰ = (۹۰۰ لیتر در ثانیه) * (۳۶۰۰ ثانیه در ساعت) * (۲۴ ساعت در روز) * (۱۴ روز)
۷- مصاحبه با محمد شهریاری، مدیر بهره برداری و نگهداری از تاسیسات آبی و برق‌آبی شرکت آب منطقهای تهران- روابط عمومی شرکت آب منطقهای تهران - لینک آمار:
https://www.thrw.ir/SC.php?type=component_sections&id=128&sid=1971
۸- ویکی پدیا، طرح انتقال آب بهشت آباد، آدرس لینک:
https://fa.wikipedia.org/wiki/طرح_انتقال_آب_بهشت%E2%80%8Cآباد
غیر قابل انتشار: ۱
در انتظار بررسی: ۰
انتشار یافته: ۵
اتفاقا امروزباديدن فيلم بازكردن دريچه هاى سددزبه اين فكرافتادم كه آياواقعاراهى براى انتقال اين آبها به مناطق مركزى ايران نيست؟چه خوبست تصميم سازان وتصميم گيرندگان كلان مملكتى چاره اى در اينخصوص بينديشند با سلام انتقال آب زمانی خوب است که از خروجی سدهای خوزستان وبالوله انجام گیرد زمانی که با تونل واز سرچشمه این کار انجام می‌گیرد این تونل‌ها مثل زه کش عمل کرده وتمام چشمه های بومی منطقه مبدا راخشک میکند خود تابناک از مخالفین طرح بهشت آباد بود وجو منفی وضداصفهانی راه انداخته بود بنا به گفته مسئولین استان اصفهان در بارندگی اخیر حدود دو میلیارد متر مکعب آب در سمیرم به هدر رفت و موجب خساراتی در استان های جنوبی هم شد این یعنی مصرف پنج سال آب کل مردم استان اصفهان مسئولین اصفهان اگر آب داخل استان را مدیریت کنند نیازی به آب کارون و حتی زایند رود نخواهند داشت فقط کمی تدببر لازم است باسلام بیش از دو میلیارد اب از سد دز ازاد سازی شد در حالی که اگر طرح بهشت ابادبهره برداری شده بود دلمان اینقدر نمی سوخت