تفاوت فضیلت دموکراسی است

تأملی بر نسبت حقیقت و مصلحت در سیاست به بهانه مسأله پیش‌آمده برای یکی از اعضای شورای شهر یزد

اگر نگرانی نمی‌بود در مورد «مسأله پیش‌آمده برای یکی از اعضای شورای شهر یزد» سکوت می‌کردم و همچنان «هزار گونه سخن در دهان و لب خاموش» می‌ماندم. لیکن آنچه در این باره می‌خوانم و می‌شنوم، تفسیرها و تبیین‌های آن و راه‌های حل آن، نگران‌کننده است. اخیراً وزیر محترم کشور در آیین معارفه استاندار یزد به این موضوع اشاره کرده و گفته بود «در این زمینه دو مسأله وجود دارد، یکی بحث فقهی آن است که بنده به‌عنوان وزیر کشور در حوزه فقهی مسأله ورود نکردم و نمی‌توانم ورود کنم  اما از نظر سیاسی، مردم‌سالاری دینی، اجتماعی و سوء‌استفاده دشمنان از این مسأله... باید جنبه اجتماعی این موضوع قوی‌تر دیده می‌شد و بنده هم پیگیری می‌کنم.» من نیز به مانند ایشان به بحث فقهی ورود نمی‌کنم و در این مورد تنها از روی شانه نگاهی به روشنفکران و نواندیشان دینی می‌اندازم که تکلیف تاریخ سیاسی و تمدنی ما را به نوسازی و به‌روز شدن رویکرد و اندیشه فقیهان موکول کرده‌اند.

بدیهی است که در هر صورت تقدیر حقیقت و فروکاست آن به «مصلحت»، برای بهداشت امر سیاسی سودمند نیست و حتی زیانبار است، زیرا این درخشش مؤثر حقیقت است که هزینه چنین فروکاستی را می‌پردازد. اگر مردمی پیاپی بگویند حقیقت این است اما مصلحت این نیست، سرانجام دچار سردرگمی در نسبت با حقیقت می‌شوند. امروزه در ایران خیلی‌ها از به محاق رفتن حقیقت ابراز نگرانی می‌کنند. اگر بنا باشد که انسان در اساسی‌ترین امور، حقیقت را فدای مصلحت کند دیریازود حقیقت از یادش می‌رود. حقیقت مانند هر چیز دیگری با کاربردش می‌بالد، نیرو می‌گیرد و صیقل می‌خورد. وقتی بی‌استفاده ماند نحیف می‌شود، زنگ می‌زند و از برایی می‌افتد. جامعه و فرهنگ ما بیش از این تحمل تعلیق حقیقت در خدمت مصلحت را ندارد.  این جنبه وجودشناختی عمومی به کنار. نگفته پیدا است که چنین دفاعی از مردمسالاری از هر دو سو، از سوی مقدمات و از سوی نتایج، مشکل‌زا است. این بحث مفصلی است. من قصد دارم در اینجا تنها به دو نکته به طریق مثال اشاره کنم، به دو نکته‌ای که در این لحظه و تا آنجا که به موضوع اندیشیده‌ام مرا نگران می‌کنند. یکی از این دو نکته مربوط است به ضرورت مفهومی و عملی حفظ یکپارچگی و عمومیت نظام انتخاباتی و دومی به لزوم بازتعریف مفهوم دولت از تصدی به خدمت. این دو نکته را در واکنش به اخبار و نظرها در این مورد برگزیده‌ام. به هر دوی اینها به اختصار و از منظر تئوری سیاسی خواهم پرداخت.

مفهوم «مردم» مفهومی است کلیدی زیرا «مردم» هم سوژه و هم ابژه مردمسالاری است و این وحدت دو وجه دقیقاً یعنی رفع مفهوم سلطه از درون. در مردمسالاری، مردم برای مردم به مثابه مردم بر خود اعمال شهروندی می‌کنند و نه «سلطه». هر فرد یا گروهی تا آنجا متعلق به مردم است که در امور مربوط به «مردم» به حیث مردم بودن به صورت رسماً مشترک و برابری حق مشارکت داشته باشد. یا مردم به یک «عموم» به نام کشور تعلق دارند، یا نه و اگر دارند حق مشارکت آنها در تصمیم‌گیری عمومی با یکدیگر برابر و یکپارچه است. نفی چنین حقی یعنی نفی مفهوم عموم و نفی مفهوم ملت. تفاوت حق شهروندی با همه حقوق دیگر درست در همین است. این حق، عام و در تفریق از تفاوت‌ها است. سایر حقوق جزئی و «سندیکایی» هستند. نمی‌شود مفهوم «تحزب» را جای مفهوم شهروندی گذاشت. یکی کردن آن دو یعنی نفی مقوله مردم بما هو مردم. اینکه هر قوم و مذهبی فقط به قوم و مذهب خود رأی بدهد خلط مفهومی مقوله شهروندی و درنتیجه زدن بیخ منطقی مردمسالاری و کشور‌داری مدرن است. این کار سرانجام خوشی ندارد. یا به تجزیه ملی می‌انجامد، یا به  تبعیض ناروا.  مشخصاً اینگونه تفرقه‌افکنی در برخی از مناطق ایران، بویژه در مناطق مرزی، می‌تواند پیامدهای بسیار هولناکی داشته باشد. و من تازه در این رابطه یادآور نمی‌شوم که اینگونه تقلیل ایمان دینی به تعلق فرقه‌ای و سخت و نهادینه کردن آن در میدانگاه وسوسه‌انگیز قدرت سیاسی، چه مخاطراتی برای دین دارد و نمی‌پرسم که چه بلایی برسر ایمان مردم خواهد آمد اگر در امور جمعی صرف تعلق فرقه‌ای به جای احسان و نیکی و عبودیت و عشق به خدا بنشیند، زیرا می‌دانم کسی نیست که تصور عواقب چنین رویکردی به حقیقت، عدالت و درستی برای همزیستی انسان‌ها موی بر اندامش راست نکند.

نمی‌شود با مقوله‌های اساسی اندیشه سیاسی سرسری و از روی مصلحت بازی کرد و بهای سنگینی نپرداخت. مفهوم مردم به‌عنوان «شخص» سیاسی («لویاتان» به قول هابز)، یکی از این مفاهیم است. مفهوم دیگر، به معنایی از این هم اساسی‌تر است و آن مفهوم «دولت مدرن» است. به‌عنوان یک معلم علوم سیاسی از برخی از اظهار نظرهایی که اینور و آنور درباره«مسأله عضو شورای شهر یزد» می‌خوانیم و می‌شنویم تعجب می‌کنم، زیرا این حرف‌ها نشان می‌دهند تصور برخی صاحب منصبان حکومت و دولت هنوز تا چه اندازه در ایران تصوری است پیشامدرن، متعلق به دورانی که هنوز مفهوم مدرن دولت‌ به وجود نیامده بود، متعلق به رویکردی که مفهوم دموکراسی یا از آن غایب است، یا بدرستی هضم نشده. نکته اول در اینجا تمایز میان حکومت است با دولت. شوربختانه، این تمایز در زبان فارسی بدرستی رعایت نشده است، طوری که اغلب آن را مترادف می‌گیرند، گرچه باید گفت که در برخی زبان‌های اروپایی، مثلاً انگلیسی و فرانسوی، نیز این تمایز همیشه بدرستی رعایت نمی‌شود، طوری که گاهی واژه‌های حاکمیت (souveraineté /sovereignty)، حکومت (etat /state) و دولت (gouvernement / government) با هم خلط می‌شوند. به بیانی بی‌اندازه ساده‌گرایانه، آنچه محل و مکان سلطه است حاکمیت است و آنچه محل و مکان قدرت، حکومت. دولت شکل عینی و مشروط و متحقق حکومت است. دولت‌های مدرن تصمیم‌گیرنده نیستند، بلکه خدمتگزار مردمند. حکومت نیز خود چیزی جز بازنمودگاری «مردم» نیست، یا بواقع بازنمودگاری اراده آنکه در حاکمیت ارائه شده است. این را می‌شود، بازهم با ساده‌گرایی، به شکل دیگری نیز گفت: حاکمیت در ارتباط است با مشروعیت، حکومت با حقوق و قانون و دولت با اعمال و اجرا. سلطه تنها در ارتباط با حاکمیت معنا دارد (در این مورد تعبیر کوئینتن اسکینر در باب هابز و «تثلیث» نظری او در باب «حاکمیت» به یاد آوردنی است).
چون نمی‌خواهم این مطلب را بیش از این کش بدهم، در گذر بگویم که موضوع سلطه فقط در سطح حاکمیت مطرح می‌شود و نه حتی حکومت. تنها در رژیم‌های مطلقه سلطانی همه بواقع خدمتگزار سلطانند، حال چه خواجه نصیرالدین طوسی باشد که به خدمت هلاکوخان درآمد و چه ینی چری‌های امپراطور عثمانی. خواجه نصیر بواقع تصمیم‌گیرنده نیست. تا هنگامی که کارش در خدمت حاکمیت مغولان باشد، تصمیم‌های او دامنه یک سلطه است. خواجه نصیرالدین خود این را خوب می‌فهمید. آسوده می‌نگریست که سربازان مغول برای فتح دارالسلام بغداد چه‌ها که نمی‌کنند. پرسش این نیست که دین یا قومیت کسی چیست، پرسش این است که وی در خدمت چه حاکمیتی است. خواندم در امریکا نمی‌گذارند مسلمانی نماینده بشود مگر آنکه مثل خودشان بشود. این سخن تنها به شکلی جزئی و در مسافتی دور از موضوع درست است. لیک با درک مدرن از حاکمیت سازگار است؛ زیرا شرط اول عدالت سیاسی یعنی همین حق خدمت کردن به حاکمیت بدون اما و مگر. این را نیز خواجه نصیرالدین می‌فهمید، گرنه فیلسوف شیعی بزرگ به خدمت بت‌پرستان مغول کمر نمی‌بست.