شانزدهمین اثر تاریخی ایران در حافظه جهانی + فیلم

در نشست سی‌وهفتم کمیته میراث جهانی یونسکو که از هفته گذشته تاکنون در کامبوج در حال برگزاری است، کاخ گلستان از سوی اعضای این کمیته به عنوان یک اثر منحصر‌به‌فرد از دوران قاجار و ‌نمونه‎ای موفق از تلفیق هنرهای کهن و نیز معماری ایرانی‌ همراه با‌ تأثیر‌پذیری از معماری غرب، یک اثر جهانی شناخته و ثبت شد.
 
به گزارش «تابناک»، در گزارش یونسکو آمده است: «کاخ گلستان یکی از مجموعه ساختمان‎های تاریخی در تهران است که محل اقامت خانواده و اعضای دولت قاجارها بود که در سال 1779 میلادی به قدرت رسیده و تهران را ‌‌پایتخت کشور تعیین کردند».

همچنین در اشاره به ویژگی‎های شاخص این کاخ‌ آمده است که ساختمان کاخ میان باغ‌ها، حوض‎ها و استخرهای زیبا و نیز باغچه‎های پرگل احاطه شده که بر زیبایی آن می‌افزاید، ولی مهمترین ویژگی این کاخ، آرایه‌ها و تزیینات دقیق و ظریف هنری است که تاریخ آن به قرن 19 میلادی باز‌می‎گردد. این کاخ هم اکنون ‌مرکز هنر و معماری دوران قاجار شناخته شده که نمونه‎ای شاخص از هنر ایرانی و منبع الهام هنری برای هنرمندان و معماران ایرانی از گذشته تا امروز بوده است.
 
همچنین تأکید شده که کاخ گلستان، نماد سبک نوینی در هماهنگی و درآمیختگی سنت هنرهای ایرانی با صنایع دستی و عناصری از معماری و هنر قرن 18 در کشورهای غربی و نیز فناوری‎های رایج در آن دوران به شمار می‌آید.
 
سی و هفتمین نشست کمیته میراث جهانی سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) که از 26 خرداد در شهر «پنوم پن» کامبوج آغاز به کار کرده تا ششم تیر ماه ادامه دارد.
 
در این نشست، ارگ بم که در فهرست میراث در خطر بود، امن و سالم اعلام ‌شد و از این فهرست بیرون آمد. همچنین قرار است پرونده منظر فرهنگی روستای تاریخی میمند کرمان در این اجلاس بررسی شود تا در صورت تصویب، فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان هفدهمین اثر تاریخی از ایران جای بگیرد.
پیشینه تاریخی کاخ گلستان

هرچند تاریخچه كاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی (‌988 ه‌ ق‌) بر‌می‌گردد و بخشی از سفرنامه پیترو دلا واله (در سال 1028 ه‌ ق كه شهر تهران را با چنارستانی كه قصر سلطنتی را دربر گرفته بوده، توصیف نموده است / سر آغازی بر ارگ سلطنتی‌) خود مؤید این نكته است‌ و در سلسله‌های بعد كم یا بیش نیز مورد توجه واقع شده تا اینكه در عهد كریم‌خان‌زند ما بین سال‌های 1173 تا 1180 ه ق نیز این مجموعه با ساخت دیوانخانه‌ای دچار تغییرات اساسی شده، ولی اهمیت واقعی ارگ را می‌توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد.

وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ كریمخان ( 1193 ه ق ) از بحران داخلی ایران استفاده کرده، ایلات قاجار را از دشت گرگان ـ كه مركز سكونت آنان بود ـ به دامنه‌های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و تلاش كرد كه به تدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مركز حكومت و قدرت زندیه باز كند. (‌هر چند‌ لرد كرزن در كتاب ایران و قضیه ایران، در‌باره انتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیكی به املاك و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیكی به روس‌ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل این انتخاب می‌شمارد‌‌)

آقا محمد خان پس از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان 1209 ه ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می‌كند.

این حركت آقامحمدخان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر (‌24 ربیع الاول 1212 ه‌ ق / 1797 میلادی در آستانه قرن 19 و همزمان با ناپلئون‌) و هم به واسطه خیالات شكو‌همند این پادشاه كاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه كرد.

در عهد ناصرالدین شاه قاجار (تاجگذاری جمعه 21 ذی القعده 1264 ه ق / كاخ گلستان ) كاخ گلستان به واسطه مدت حكومت وی (‌نزدیک به 49 سال) و دیدار او به عنوان نخستین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال‌های 1290، 1295 و 1306 ه ق دستخوش تغییرات اساسی و متأثر از اروپا شد.

هرچند در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه (‌مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار‌) تا انقراض این سلسله (ربیع الثانی 1344 ه ق / 9 آبان ماه 1304 ه ش ) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید، ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن همراه و درآمیخته شد كه بخشی جدایی ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشكیل می‌دهد.

ارگ سلطنتی در سال‌های پس از انقراض سلسله قاجار و به روی كار آمدن سلسله پهلوی، شاهد تاجگذاری پهلوی اول (چهارم اردیبهشت 1305 ه ش) و پهلوی دوم (4 آبان 1346‌ ه ش) و همچنین برخی ‌تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده است كه ما آنها را ناروا و نا‌بجا می‌دانیم.

با این اوصاف، كاخ گلستان با قدمتی كه از لحاظ حافظه تاریخی به 442 سال می‌رسد یكی از منحصر بفرد‌ترین مجموعه‌های تاریخی ایران است. این مجموعه با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز و بوم است، بلكه به واسطه رخدادهای فوق العاده موثر روی داده در آن یا به نوعی مرتبط با آن، به مجموعه ای بی بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.

هر چند ‌هم‌اکنون كاخ گلستان ‌با وسعتی برابر با 5/4 هكتار (‌یك دهم وسعت اولیه‌) در بخشی از شهر تهران به ‌صورت عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده است و پیرامون آن آکنده از ساخت و سازهای جدید و بی هویت با عملكرد‌های نا‌همگن با اوست، ولیكن باید به رها‌سازی این مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه ای كه در آن واقع است، اقدام كرد و مجموعه كاخ گلستان را به تفكری كه در پی ایجاد منطقه و بافت تاریخی كه مشتمل بر موزه ملی، میدان مشق و... است، پیوند داد.

تکيه دولت

تکیه دولت با فرمان ناصرالدين شاه در سال 1284 هجري قمري (البته در مورد تاريخ دقيق ساخت تکيه دولت، نقل قول‌هاي متفاوتي وجود دارد) و مباشرت دوستعلي خان معيرالممالك (سرپرست ضرابخانه)، طي مدت نزدیک پنج سال (90 – 1284 هجري قمري) با صرف هزينه اي بالغ بر سیصدهزار تومان بنا شد. در زمان‌ ساخت تكيه دولت‌ در تهران حدود 40 تا 45 باب تكيه وجود داشت که با گذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به هفتاد، هشتاد تكيه رسيد. در اين ميان، تکيه دولت به سبب نوع معماري اش، بيش از ساير تكاياي قديم تهران همچون «تکيه حياط شاهي» و «تکيه حاج ميرزا آغاسي»، توجه مورخان و هنرشناسان ايراني و غيرايراني را به خود جلب کرده بود.

در خصوص علل ساخت تکيه دولت در كتاب تاريخچه كاخ گلستان و ابنيه سلطنتي، نوشته يحيي ذكاء‌ آمده است: «معتبرترين و وسيعترين تكيه‌هاي تهران كه تعزيه‌هاي دولتي در آن برگزار مي‌شد، تكيه «حاج ميرزا آغاسي» (تکيه دولت قديم) بود كه تكيه «عباس آباد» نيز ناميده مي‌شد. استقبال شديد مردم به ویژه زنان از نمايش‌هاي مذهبي، همچنين تنگي و كوچكي فضاي تكيه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتي توليد مي‌كرد و كار اجراي شبيه گرداني را مختل مي‌ساخت و اقتضاي زمان و اوضاع نيز تكيه بزرگتر و وسيعتري را طالب بود، از اين روی، ناصرالدين شاه ضمن دادن دستور شروع بناي شمس العماره، امري نيز براي ايجاد تكيه بزرگي در داخل ارگ سلطنتي به دوستعلي خان معيرالممالك صادر كرد.

این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت که قبلاً در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود. در مورد موقعيت دقيق تکيه دولت، تفاوت‌هايي جزیي در اسناد بر جاي مانده موجود است. با وجود اين، موقعيت اين بنا در جنوب غربي كاخ گلستان، کنار شمس العماره و روبه‌روي مسجد شاه سابق را همه تأييد كرده اند، اما در خصوص قطعه زمين مورد استفاده براي ساخت اين بنا، پژوهشگران اظهارنظرهاي متفاوتي کرده اند.

برخي بر این باورند که تنها منزل مسكوني اميركبير پس از مرگش تخريب شده و به اين منظور اختصاص يافته است و برخي ديگر نيز نوشته اند كه منزل اميركبير همراه با بخشی از زندانخانه دولتي و سياهچال كه گرمابه مخروبه اي بود و انبارهاي قديمي، محل احداث تکيه دولت بوده است.

در کتاب معماران ايران، از آغاز دوره اسلامي تا پايان دوره قاجار، با استناد به فهرست يحيي ذکاء (مقاله معماران و استادکاران دوره اسلامي) و همچنين در مقاله آقاي عنايت الله شهيدي با عنوان تکيه دولت و بررسي‌هاي ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد کريم پيرنيا، استاد حسينعلي مهرين به عنوان معمار تکيه دولت ذکر شده است. ساختمان تکیه دولت مدور و آجری با توجه به اينکه اکنون از اين بناي باعظمت اثري بر جاي نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنين تصوير رنگي اين تکيه اثر مرحوم کمال الملک که گوياترين سند معتبر باقي مانده از اين بناست، به معرفي معماري آن مي پردازيم.

معماري تکيه دولت را‌ برخي محققان همچون «خانم «ارلاسرنارا»، «دکتر فوريه» و «لرد کرزن» اقتباسي از «آلبرت‌هال – Albert Hall» لندن يا تماشاخانه‌ها و آمفي تئاترهاي غربي دانسته اند. البته با توجه به اينکه سفر اول ناصرالدين شاه به اروپا در سال 1290 هجري قمري انجام گرفته و طبق اسناد تکيه دولت طي سال‌هاي 90 – 1284 هجري قمري ساخته شده بود، اين نظر کمي تأمل برانگيز است. ساير پژوهشگران از جمله بهرام بيضائي، مهدي فروغ و يحيي ذکاء نيز معتقدند که ساختمان تکيه دولت بنا بر طرح ميدان‌ها و برخي کاروانسراها و تکايا طراحي و ساخته شده بود.

شکل کلي بناي تکيه دولت از بيرون به صورت منشوري هشت ضلعي بود که در داخل به يک استوانه کامل با قطر مياني حدود 60 متر تبديل مي شد. اين بنا با ارتفاعي حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زيرزمين) با مساحت تقريبي 2824 مترمربع و گنجايش حدود 20 هزار نفر طراحي شده بود.

پی بنا سست بود و بر روی خاک دستی قرار گرفته بود و همین امر از ابتدا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی آن پدید آورد. تکیه دولت سه ورودی داشت: ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی. تکیه برای مردان، با دری دو لنگه و سردری جناغی؛ ورودی ضلع غربی برای زنان، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش مناره کوچک در دو طرف که با کاشی مُعَقَّلی پوشیده شده بود ورودی سوم، راهرو پر پیچ وخم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می‌کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می‌گذشت.

تکیه دولت تا پایان دوره قاجار برپا بود، چنانکه جنازه مظفرالدین شاه در مراسم باشکوهی به آنجا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همانجا بود. در محرّم 1326 نیز محمدعلی شاه، مطابق رسم معمول همه ساله، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد. مجلس مؤسسانی که در پانزدهم آذر 1304 تشکیل شد و احمدشاه را بر‌کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیه دولت بر پا شد.

تکيه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تأثير فرهنگ و هنر غرب بر كشور و پيدايش تئاتر و نمايش جديد در ايران، ارزش و اهميت پيشين خود را از دست داد. حتي گاهي مراسمي غير از اجراي تعزيه نيز در آن برگزار شد، چنانچه در سال‌هاي 1302 و 1304 شمسي، با مرمت برخي از قسمت‌های تکيه، آن را براي برگزاري «نمايشگاه امتعه وطني» و تشكيل «مجلس مؤسسان» در نظر گرفتند. تکيه دولت، بزرگترین نمايشخانه تاريخ ايران، سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در 1325 ه ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک شد.
عمارت خروجی

در زمان گذشته، تقریبا متصل به ضلع شمالی شمس العماره یک دستگاه عمارت بزرگ و طولانی دو‌ باغ گلستان را به دو قسمت تقسیم می‌کرد که آن را عمارت خروجی می‌نامیدند. این بنا از مشرق به مغرب شامل: اتاق موزه، تالار آینه گلستان و صندوقخانه و رختدار خانه سلطنتی بود. اساس قصر مزبور در زمان آغامحمد خان نهاده شده بود ولی بسال 1216 ه ق در عهد فتحعلی شاه پایان یافت.

ناصرالدین شاه پس از مراجعت از سفر فرنگ چون موزه بزرگتری احداث نمود، این بنا را در سال 1296 ه ق منهدم کرده، محل آن را تبدیل به دریاچه یا استخر بزرگی نمودند که استخر جلو عمارت بادگیر و شمس العماره و استخر جلو تالار آینه جدید را به هم متصل می‌ساخت. این استخر را در اوایل سلطنت پهلوی اول پر نموده و در حال حاضر به فضای سبز اختصاص یافته است.

در اینجا لازم است، یادآوری کنیم که نام کاخ گلستان از نام اتاق یا تالار گلستان فتحعلی شاهی که در عمارت خروجی بود، گرفته شده و از طریق اطلاق جز به کل سپس همه کاخ‌های سلطنتی را با این نام خوانده اند ولی گاهی تالار آینه جدید را نیز تالار گلستان می‌گویند.

اندرون یا عمارت فرح آباد

کاخ گلستان از سمت شمال به وسیله چند در و دالان باریک با حرم خانه که اندرون و فرح آباد نیز نامیده می‌شد ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین شاه عمارت اندرون همان ساختمان‌ها و اتاق‌ها و تالارهای دوران فتحعلی شاه بود و به قول مرحوم معیرالممالک این قسمت از بیوتات سلطنتی گر‌چه دارای وسعت زیادی نبود ولی طرز ساختمان خوشی داشت.

در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه که در عمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده می‌شد، بنا به نوشته هدایت در روضه الصفای ناصری تغییرات مهمی در اندرون توسط حاج علیخان حاجب الدوله و به سال 1271 ه.ق ایجاد شد.

پس از آن که زنهای حرم سرای ناصرالدین شاه رو بازدیاد نهاد و رفته رفته جا بر آنان تنگ شد مجبور شدند، اندرون را دوباره وسعت داده بزرگتر سازند و به همین منظور در سال 1299 ه.ق و با مباشرت بنایی آقا ابراهیم خان امین السلطان تمام بناهایی را که توسط حاجب الدوله ساخته شده بود، خراب ‌و بر وسعت اندرون اضافه کردند.

پس از آن که ساختمان‌های اندرون در دورادور باغچه و حیاط آن به پایان رسید، در سال 1303 ه ق ناصرالدین شاه مصمم شد که برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد. مباشرت ساختن این کاخ نیز به محمد ابراهیم خان امین السلطان واگذار شد. ساخت بنای کاخ مدت یکسال تمام طول کشید و در روز یکشنبه 9 رجب 1304 .ه ق افتتاح شد.

این کاخ بر خلاف عمارن دیگر ساختمانی بود، کاملا به سبک اروپایی که از روی کاخ دولمه باغچه سلطان عثمانی ساخته شده و تزیین یافته بود. کل بنا‌های عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمان‌های وزارت دارایی اختصاص یافت.

در اینجا، فیلمی کوتاه درباره تاریخچه کاخ گلستان که ‌شامل تصاویر بسیار‌ قدیمی از این بنای عظیم است، ‌تقدیمتان می‌شود؛ تصاویری که توسط ‌فرانسوی‌ها منتشر شده بود و البته در کنار فیلم‌های معاصر از این کاخ، ترکیب‌ جالبی را پیش آورده است.