چرا سد چمشیر افتتاح شد؟

به گزارش «تابناک»، رضا رحیمی- از سد و نیروگاه چمشیر که در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد، به عنوان پنجمین سد بزرگ کشور یاد می‌شود که بلندترین سد وزنی ایران از نوع بتنی غلطکی با ارتفاع ۱۵۵ متر است و ظرفیت ذخیره سازی ۲.۳ میلیارد مترمکعب آب را دارد.
از جمله مشخصات دیگر سد چمشیر اینکه این سد شامل ۳ دریچه به ارتفاع ۱۵متر و عرض ۱۲متر ارتفاع استاتیکی مؤثر آب در حالت پر است و پیش بینی می‌شود به صورت سالانه بالغ بر یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب سرریز داشته باشد.
آبگیری این سد که سابقه مطالعاتی آن به سال ۱۳۷۳ شمسی باز می‌گردد و از سال ۱۳۸۶ به پیمان کار سپرده شده بود، به صورت کنترل شده و آزمایشی از دی ماه سال گذشته آغاز شد و در نهایت ۲۶ تیرماه سال جاری و با حضور رئیس جمهور، وزیر نیرو و رئیس سازمان محیط زیست به بهره برداری رسمی رسید.
پیش از این و در ماه‌های گذشته انتقادات فراوانی به فرایند ساخت و آبگیری سد وارد شده بود که به نظر برخی پاسخی برای این انتقادات وجود ندارد و لذا نباید این سد افتتاح می‌شد.

مهم‌ترین ابهاماتی که پیرامون سد چمشیر مطرح می‌شد، چه بود؟

در ادامه ابتدا و به اختصار مهم‌ترین ابهام‌هایی که پیرامون سد چمشیر مطرح می‌شد و پاسخ آن بیان می‌شود.

۱-تشبیه سد چمشیر به سد گتوند
از جمله انتقاداتی که به سد چمشیر وارد می‌شود، تشبیه آن به سد گتوند و بیان این موضوع است که به واسطه وجود لایه‌های نمکی در سطح زمین، احتمال شور شدن آب سد پس از آبگیری و انحلال نمک در آن وجود دارد. این انتقاد و شائبه در حالی مطرح می‌شود که تمام متخصصین حوزه زمین شناسی و حتی تیم پژوهشی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز چنین موضوعی را رد می‌کنند و به اتفاق بر این باور هستند که در منطقه احداث سد، لایه‌های نمکی که در فضای رسانه‌ای به گنبد نمکی شناخته می‌شود، وجود ندارد.
برخی با اشاره به اینکه ۷۰ درصد مخزن سد چمشیر بر روی سازند گچساران قرار دارد و تشبیه آن به سد گتوند، اینگونه نتیجه‌گیری می کنند که آب سد پس از بهره برداری شور خواهد شد. این در حالی است که اولاً تنها ۳۶ درصد مخزن سد چمشیر در تماس مستقیم با سازند گچساران است و ثانیاً در صورتی که در محدوده مخزن سد، برونزد لایه و یا گنبد نمکی وجود نداشته باشد سازند گچساران تهدیدی برای مخزن سد نخواهد بود.
گواه این ادعا آنکه سد کوثر با اهداف شرب و کشاورزی در نزدیکی سد چم‌شیر احداث شده و نزدیک به ۲۰ سال است که در دست بهره‌برداری است و با اینکه بیش از ۸۰ درصد از سطح تماس مخزن سد کوثر بر روی سازند گچساران قرار دارد، اما هیچ مشکلی برای کیفیت آب سد کوثر ایجاد نشده است.

۲-منشأ شوری آب رودخانه زهره و نقش سد چشمیر در کیفیت آب
اولین آزمایش و مطالعه‌ای که در رابطه با منشأ شوری آب رودخانه زهره انجام شد، این بود که بررسی شود آیا آب های شور داخل رودخانه، آب‌های جوی (Fresh water) هستند یا خیر؟ در واقع فرض اول این بود که لایههای نمکی در بالادست قرار داشته که با آب‌های شیرین (آب باران و رودخانه) مخلوط شده و در نتیجه آب شور شده است، لیکن آزمایش های انجام شده نشان داد این آب های شور که وارد رود زهره می‌شوند، آب های جوی (Fresh water) نیست.
نتایج مطالعات حکایت از آن داشت که منشأ شوری آب رودخانه زهره پدیده ای در سازند گچساران به اسم آب سازندی پرفشار است که اصطلاحاً به آن آب abnormal یا غیرهنجار می گویند؛ آب هایی که صد‌ها متر زیر زمین در زیر فشار سنگ ها محبوس شده اند و نشت جزیی و موضعی این آب‌ها در بستر می‌تواند منشأ شوری رودخانه شود.
این آب abnormal که به آن اشاره شد در اعماق زیاد زیر زمین قرار دارد و از دو منطقه یکی بالادست سد و یکی پایین دست سد به صورت زه آب هایی از زمین خارج می-شوند؛ منابع آب شوری که در اعماق ۴۰۰ متری زمین قرار دارند و مطالعات نشان می‌دهد، جز دو منطقه مورد اشاره هیچ امکان ارتباطی با سطح ندارند.
توضیح بیشتر اینکه در دانش مهندسی سد، عموماً بررسی پی سد به عمقی معادل با ارتفاع سازه محدود می‌شود؛ لذا وقتی سدی با ارتفاع ۱۵۰ ساخته می‌شود، نهایتاً تا عمق ۱۵۰ متری عمق بستر سد اگر ایمن باشد، ایمنی سد قابل دستیابی است. این در حالی است که مطالعات نشان می‌دهد منشأ آبهای شوری که وارد رودخانه زهره می‌شوند، بیش از ۳۰۰ متر با سطح زمین فاصله دارند و ارتفاع آب مخزن در این محدوده‌ها کمتر از ۱۰۰ متر است.

۳-شائبه احداث تاج سد بر روی گسل و تخریب آن
از جمله شائبه‌هایی که پیرامون مکان یابی و موقعیت کنونی سد در فضای مجازی منتشر شد، موضوع احداث سد و به ویژه تاج آن بر روی گسل و احتمال تخریب آن در آینده است. این موضوع در حالی مطرح می‌شود که مطالعات فاز یک و تکمیلی پروژه به منظور جانمایی چندین سال طول کشیده است و در این خصوص علاوه بر جلب مشارکت بخش زمین شناسی دانشگاه شیراز و موسسه تحقیقات آب دانشگاه تهران، همچنین از توان علمی سه شرکت معتبر سوئیسی، آمریکایی و انگلیسی استفاده شد و مجموع بررسی‌ها نشان می‌دهد که بر اساس شاخصه‌های مختلف بهترین مکان برای احداث سد انتخاب شده است.
نکته مهم در این باره آن است که وجود گسل در یک منطقه به معنای عدم امکان ساخت سد نیست و بسیاری از سد‌ها در ایران و جهان نیز بر روی گسل ساخته شده اند؛ بنابراین به خودی خود وجود گسل تهدیدی برای یک سد نخواهد بود و حتی در صورت وجود گسل فعال نیز که البته در منطقه احداث سد چمشیر گسل فعالی وجود ندارد، تمهیدات ویژه‌ای وجود دارد.
در مبحث سدسازی ترجیح بر این است که سد بر روی خط اتصال اصلی گسل‌ها ساخته نشود که مطالعات دقیق و کارشناسی پیرامون سد چمشیر اثبات کرده است، سد چمشیر در چنین موقعیتی احداث نشده است.
توضیح بیشتر اینکه عدم ساخت سد چمشیر بر روی خط اتصال گسل‌ها در حالی است که برخی از سد‌ها مثل سد رودبار در ایران و یا سد کلویند در نیوزیلند بر روی گسل فعال ساخته شده اند و سال‌های سال است که بدون هیچ مشکلی فعالیت می‌کنند.

بیشتر بخوانید

• پایان کار باستان شناسان در سد چمشیر

۴-ماجرای وجود چاه‌های نفت در بستر سد
در مورد وجود چاه‌های نفت در بستر سد و حواشی آن نکته اینکه منطقه‌ای که سد در آن احداث شده نیز پیش از آغاز فرایند مطالعاتی و احداث سد همانند بسیاری از مناطق نفت خیز جنوب غرب کشور در تملک شرکت نفت قرار داشت، اما در سال‌های ۷۴ تا ۷۶ و پس از رفت و برگشت‌های فراوان بالاخره وزارت نیرو و وزارت نفت به توافق مشترک در این باره دست پیدا می‌کنند و بر اساس مفاد آن که به صورت بسیار جزئی به همه مسائل پرداخته است، تعهدات شرکت نفت در قبال وزارت نیرو و سد چمشیر مشخص می‌شود.
به طور مثال مقرر شد که تا فاصله ۱۵۰ متری بستر سد، شرکت نفت اقدام به احداث چاه نفت و بهره برداری نکند. با این وجود در دهه هشتاد و به واسطه طولانی شدن فرایند ساخت سد، شرکت نفت اقدام به احداث ۸ حلقه چاه نفت در بستر و اطراف سد می‌کند و مقرر می‌شود تا زمان آبگیری سد این چاه‌ها فعال باشد و پس از آن پلمپ و تغییر مکان داده شود.
در حال حاضر نیز مستند به تکنولوژی و ظرفیت مهندسی کشور در حوزه استخراج نفت امکان استمرار برداشت نفت در منطقه وجود دارد که نیازمند تغییر مکان چاه‌ها تا فاصله ۱۵۰ متری بستر سد ضمن رعایت نکات علاج بخشی و نیز اعمال تغییرات لازم در فرایند بهره برداری است.

۵- ماجرای آتش زدن درختان موجود در مخزن سد قبل از آبگیری
یکی دیگر از شائبه‌های مطرح شده پیرامون سد چمشیر بحث جنگل تراشی و آتش زدن درختان موجود در بستر سد است. در این خصوص نیز نکته اینکه در فرایند احداث سد و با هدف جلوگیری از تغذیه گرا شدن سد که طعم دار شدن و نامطبوع شدن آب سد را به همراه خواهد داشت، حذف درختان و گیاهان بستر سد و اصطلاحاً تمیزکاری کف سد یکی از ضرورت‌های مهم است.

۶-ادعای لحاظ نکردن خشکسالی، تغییر رژیم رودخانه و کاهش آورد رودخانه زهره پس از گذشت سال‌های طولانی از مطالعات اولیه سد
بررسی رژیم بارش‌ها در حوضه آبریز زهره نشان می‌دهد، میانگین طولانی مدت بارش‌ها در این حوضه چیزی حدود ۸۰۰ میلی متر است، اما به واسطه بارش‌های حجیم و سیل آسا که تنها در بازه زمانی کوتاه سه الی چهار ماهه آن هم در فصل سرد سال رقم می‌خورد، بیش از ۷۰ درصد بارش‌ها عملاً قابل استفاده نیست و آن ۳۰ درصد باقی مانده نیز به واسطه کیفیت پایین و غلظت شوری بالا که پیشتر در ارتباط با منشأ آن توضیح داده شد، به نوعی دیگر از دسترس و حیز انتفاع خارج می‌شد.
مطالعات نشان می‌دهد در فصل تابستان در برخی قسمت‌های رودخانه زهره، دبی آب تا ۲ متر مکعب بر ثانیه و نهایتاً ۳ الی ۴ متر مکعب کاهش می‌یابد، اما در فصل زمستان و هنگام وقوع بارش‌های سیل آسا همین دبی تا ۱۹ متر مکعب بر ثانیه نیز ثبت شده است و این در حالی است که این حجم زیاد آب به واسطه سیلابی بودن نه تنها قابلیت استفاده نداشت، بلکه خسارت‌های سنگینی نیز در پایین دست به شهروندان و سازه‌های انسان ساخت مانند پل‌ها وارد می‌کرد.

۷-مطالعات باستان شناسی سد چمشیر و نتایج آن
در ارتباط با مطالعات باستان شناسی سد چمشیر توضیح اینکه انجام هر پروژه عمرانی مستلزم دست‌کاری در طبیعت و سازه‌های انسانی پیش‌ساخته است و سد چمشیر نیز از این موضوع مستثنی نیست.
با این وجود واقعیت این است که بر خلاف بسیاری از پروژه‌های عمرانی کلان کشور که عملاً در آن‌ها مطالعات باستان شناسی محلی از اعراب ندارد، در فرایند ساخت سد چمشیر چندین سال عملیات کاوش و نجات‌بخشی انجام شد و طی این عملیات هرآنچه که احساس می‌شد به لحاظ میراث‌فرهنگی و آثار باستانی ارزشمند باشد، از زیر خاک بیرون کشیده شد.
پیشتر و در همین رابطه مدیر پروژه و ناظر مطالعات باستان شناسی و نجات بخشی سد چمشیر با بیان اینکه در مطالعات انجام شده آثار فاخری در قیاس با آثار باستانی فاخر کشور پیدا نشد، به رسانه‌ها گفت: مستند به مطالعات چندین‌ساله باستان‌شناسان در سد چمشیر آثاری به فاخری آثار موجود در محوطه‌هایی، چون شوش، تخت‌جمشید، پاسارگاد و… یافت نشد و به عمده یافته‌های ما در اینجا مرتبط به زندگی کوچ‌نشینی و روستایی قدیمی و برخی سازه‌های مرتبط با آن مثل خانه‌های سنگی، آرامگاه‌ها و… بود.

احداث سد چمشیر چه مزایا و محاسنی برای جنوب غرب کشور دارد؟
پس از توضیح پیرامون شائبه‌ها و ابهام‌های کلیدی که در ماه‌های گذشته پیرامون چرایی سد چمشیر مطرح می‌شد، اکنون ضرورت دارد، پیرامون مزایا و انتظاراتی که از این سد برای توسعه و تحول در منطقه جنوب غرب کشور به ویژه استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان وجود، به اختصار توضیحاتی ارائه می‌شود:

۱-ذخیره سازی حجم عظیم آب شیرین و تقویت بانک آبی کشور
ذخیره سازی بالغ بر ۲ میلیارد متر مکعب آب در سال که در واقع آب‌های سیلابی است یکی از مهم‌ترین اهداف و پیامد‌های مثبت ساخت سد چمشیر در شهرستان گچساران است.
اهمیت این موضوع زمانی بیشتر احساس می‌شود که بدانیم به واسطه پدیده تغییر اقلیم، کشور با محدودیت‌های آبی جدی در مناطق مختلف همانند حوضه آبریز جراحی- زهره رو به رو است و این اتفاق سبب خواهد شد بانک آبی کشور به ویژه در فصل تابستان تا ۲ میلیارد مترمکعب تقویت شود.

۲-توسعه کشاورزی آبی و پربازده و استخر‌های پرورش ماهی
پیش بینی می‌شود با احداث سد چمشیر و ذخیره‌سازی حجم بسیار زیاد آب در پشت آن امکان توسعه کشاورزی در منطقه تا ۷۰ محقق شود و بخش‌هایی از اراضی پایین دست در استان کهگیلویه و بویراحمد و بخش‌هایی از اراضی استان خوزستان را پوشش دهد.
احداث این سد همچنین سبب می‌شود ده‌ها هزار هکتار از اراضی دیم و کم بازده پایین دست سد چمشیر تبدیل به اراضی کشاورزی آبی صنعتی با بازدهی بالا و مدرن شود و نیز بر اساس برنامه ریزی‌های صورت گرفته ظرفیت بسیار بالایی برای ایجاد استخر‌های پرورش ماهی در منطقه فراهم خواهد کرد.

۳-افزایش کیفیت آب شرب منطقه
یکی از کارویژه‌های مهمی که برای سد چمشیر در نظر گرفته شده است، افزایش کیفیت آب شرب مناطق پایین دست و حاشیه سد است که به واسطه ذخیره سازی بخش قابل توجهی از آب‌های جوی این مهم ممکن خواهد شد.
قابل ذکر است پیش از این نیز برای سد کوثر که در مجاورت سد چمشیر قرار دارد و در سال ۱۳۸۳ افتتاح شد، چنین کارکردی تعریف شده و در ایام تابستان و کاهش شدید کیفیت آب شرب مناطق پایین دست، از ذخایر پشت سد برای بهبود کیفیت آب شرب مناطق پایین دست استفاده می‌شود.

۴- توسعه و تأمین آب مورد نیاز صنایع
یکی از آسیب‌های کنونی موجود در منطقه برداشت زیاد از آب‌های زیرزمینی توسط صنایع منطقه، به ویژه توسط شرکت نفت است که پس از آبگیری از سد چمشیر، آب این صنایع و آب مورد نیاز شرکت نفت نیز از این سد تأمین می‌شود و در نتیجه از برداشت آب‌های زیرزمینی که در صورت تداوم فرونشست زمین را در پی دارد، جلوگیری می‌شود.

۵- تولید برق و کمک به پایداری شبکه سراسری
بر اساس برنامه ریزی‌های انجام شده از طریق نیروگاه سد چمشیر قرار است سالانه ۴٨٠ هزار مگاوات ساعت انرژی برق آبی در سال تولید شود که این میزان تولید معادل نیاز مصرف برق ۱۰۰ هزار مشترک بخش خانگی با مصرف متوسط ماهانه ۴۰۰ کیلووات ساعت است و می‌تواند نقش موثری در حفظ پایداری شبکه به ویژه در ایام اوج مصرف برق داشته باشد.

۶- کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از خسارت سیل
از جمله مشکلات همیشگی مردم محلی و حاشیه نشینان رودخانه زهره، سیلاب‌های متعدد سال‌های گذشته و خسارت‌های برآمده از آن بوده است. بر همین اساس کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از خسارت‌های طغیان رودخانه در مناطق زیدون سردشت و هندیجان و استفاده بهینه از سیلاب از دیگر اهداف مهمی است که برای این سد در نظر گرفته شده است.

۷- بهبود کیفیت آب رودخانه زهره
همانطور که پیشتر اشاره شد، یکی از مشکلات مرتبط با رودخانه زهره به ویژه در ایام تابستان که دبی رودخانه تا ۲ متر مکعب بر ثانیه نیز کاهش می‌یابد، افزایش شوری آب ناشی از آب‌های سازندی پرفشاری است که از اعماق زمین در دو منطقه وارد رودخانه می‌شود.
نتایج آبگیری کنترل شده که در فیلم زیر نیز مشاهده می‌شود، اثبات می‌کند که آبگیری سد نقش و موثر و بسزایی در افزایش کیفیت آب داشته و میزان EC آب که سابق بر این و در فصل تابستان به بیش از ۵ هزار می‌رسید، اکنون زیر ۱۷۰۰ است.

۸- توسعه گردشگری
بررسی‌ها نشان می‌دهد برای سد چمشیر یک طرح ویژه گردشگری در نظر گرفته شده است که در سال ۱۳۹۸ به تصویب رسید و با افتتاح سد انتظار می‌رود وارد فاز اجرایی شود.
به دنبال اجرای این طرح نیز پیش بینی می‌شود علاوه بر ایجاد یک تفرجگاه مطلوب و مناسب برای اهالی منطقه به منظور تفریح، همچنین زمینه برای جذب گردشگر داخلی و خارجی نیز فراهم شود.

۹- ایجاد فرصت‌های جدید اشتغال
طبیعتاً احداث سد با کارکرد‌هایی که مورد اشاره قرار گرفت، فرصت‌های شغلی خوبی را در اختیار جوانان و جویندگان کار منطقه قرار خواهد داد و با ایجاد ظرفیت‌های اقتصادی مطلوب، بخش قابل توجهی از مشکل بیکاری منطقه را پوشش خواهد داد.
به طور مشخص توسعه صنعت گردشگری، ایجاد مراکز پرورش ماهی، راه اندازی نیروگاه برقابی، توسعه اراضی کشاورزی و... پیش بینی می‌شود، ده‌ها هزار فرصت مستقیم و غیر مستقیم اشتغالزایی در منطقه ایجاد کند.